ειρήνη

I

Θεά των αρχαίων, προστάτιδα της ειρήνης, κόρη του Δία και της Θέμιδας και αδελφή της Ευνομίας και της Δίκης, με τις οποίες αποτελούσε τις τρεις Ώρες. Στην αρχαία Αθήνα, κατά τις γιορτές των Συνοικίων, οι πιστοί προσέφεραν στη θεά αναίμακτες θυσίες. Η Ε. υμνήθηκε από τους ποιητές, αλλά και από τους καλλιτέχνες. Περίφημο ήταν το σύμπλεγμα του Κηφισόδοτου, στην Αγορά της Αθήνας, το οποίο παρίστανε την Ε. με τον μικρό Πλούτο στην αγκαλιά της.

II

Όνομα αγίων της Ανατ. Ορθόδοξης Εκκλησίας.

1. Ε. η Μεγαλομάρτυς. Καταγόταν από την Περσία. Σε πολύ νεαρή ηλικία ασπάστηκε τον χριστιανισμό. Το όνομά της ήταν Πηνελόπη, όταν όμως έγινε χριστιανή, ονομάστηκε Ε. Οι διώκτες της τη βασάνισαν σκληρά, γιατί προσηλύτισε πολλούς Πέρσες στον χριστιανισμό. Πέθανε στην Έφεσο, όπου κατέφυγε για να σωθεί από τα βασανιστήρια. Η μνήμη της τιμάται στις 5 Μαΐου.

2. Αγία που μαρτύρησε μαζί με την αγία Σοφία. Η μνήμη της τιμάται στις 28 Σεπτεμβρίου.

3. Αγία που καταγόταν από τη Θεσσαλονίκη. Μαρτύρησε στην πυρά, σύμφωνα όμως με άλλη άποψη δολοφονήθηκε με τόξο από στρατιώτη επί Μαξιμιανού (245-310). Μαζί της μαρτύρησαν και οι αδελφές της, Αγάπη και Χιονία. Η μνήμη τους τιμάται στις 16 Απριλίου.

4. Ε. η Ελληνίδα, η οποία μαρτύρησε επί Δεκίου (250). Η μνήμη της τιμάται στις 16 Απριλίου.

5. Ε. η Οσία. Εικόνα της βρίσκεται στη μονή Αγίας Ειρήνης Χρυσοβαλάντου. Η μνήμη της τιμάται στις 28 Ιουλίου.

6. Ε. η βασίλισσα, που μετονομάστηκε Ξένη. Ήταν σύζυγος του αυτοκράτορα Ιωάννη Β’ Κομνηνού. Διακρίθηκε για τη φιλανθρωπία της και έχτισε στην Κωνσταντινούπολη το μοναστήρι του Παντοκράτορα. Αφού έγινε μοναχή, αναδείχθηκε οσία. Πέθανε στη Βιθυνία και η μνήμη της τιμάται στις 13 Αυγούστου.

7. Αγία της Κυπριακής Εκκλησίας, κόρη του αγίου Σπυρίδωνα.

III

Όνομα αυτοκρατειρών, πριγκιπισσών και μελών ηγεμονικών οικογενειών του Βυζαντίου.

1. Ε. η Χαζάρα (730 – 758). Κόρη του χαγάνου των Χαζάρων και πρώτη σύζυγος του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ε’ του Κοπρώνυμου. Αντιτάχθηκε στην εικονομαχική πολιτική του συζύγου της και προς το τέλος της ζωής της αποσύρθηκε σε μοναστήρι της Κωνσταντινούπολης.

2. Ε. η Αθηναία (750; – 802). Αυτοκράτειρα του Βυζαντίου. Βλ. λ. Ειρήνη η Αθηναία.

3. Ε. Δούκα (1066 – 1123). Σύζυγος του Αλέξιου Α’ Κομνηνού και αυτοκράτειρα του Βυζαντίου. Ίδρυσε τη μονή της Παναγίας της Κεχαριτωμένης, κληρονόμος της οποίας οριζόταν, σύμφωνα με το κτητορικό, η εγγονή της, Ειρήνη.

4. Ε. (; – 1153). Σύζυγος του Ανδρόνικου Κομνηνού, αδελφού του Μανουήλ Κομνηνού. Διακρινόταν για τη βαθιά πνευματική καλλιέργειά της και διατηρούσε φιλικούς δεσμούς με πολλούς λογίους της Κωνσταντινούπολης, όπως ο Ιωάννης Τζέζης, ο Κωνσταντίνος Μανασσής κ.ά.

5. Ε. Αγγελίνα (; –1208). Κόρη του Ισαάκιου Αγγέλου και σύζυγος του δούκα των Σουηβών, Φιλίππου, που ήταν αδελφός του αυτοκράτορα της Γερμανίας Ερρίκου ΣΤ’. Ο Ερρίκος, με τον γάμο αυτό που έγινε το 1197, διεκδίκησε τον θρόνο του Βυζαντίου από τον Αλέξιο Γ’, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Η Ε. ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στη Γερμανία και η αυλή της αποτελούσε πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο.

6. Ε. Λάσκαρη (; – 1241). Κόρη του Θεόδωρου Α’ Λάσκαρη. Νυμφεύτηκε τον Ανδρόνικο Παλαιολόγο και, μετά τον θάνατό του, τον βασιλιά Ιωάννη Βατάτζη (1222-54). Διακρινόταν για τη μόρφωσή της και ήταν φίλη πολλών Βυζαντινών λογίων.

7. Ε. Αγγελίνα (; – 1250). Κόρη του Ηπειρώτη ηγεμόνα Θεόδωρου Αγγέλου και σύζυγος του Βούλγαρου βασιλιά Ιωάννη Ασάν Β’. Ο Βούλγαρος βασιλιάς, για χάρη της αγάπης του για την Ε., αποκατέστησε φιλικές σχέσεις με τον πατέρα της και τον ενίσχυσε στην προσπάθειά του να ξαναγίνει ηγεμόνας της Θεσσαλονίκης, εκδιώκοντας από την αρχή τον αδελφό του, Μανουήλ.

8. Ε. Παλαιολογίνα (13ος αι.). Μεγαλύτερη αδελφή του Μιχαήλ Παλαιολόγου και σύζυγος του Μιχαήλ Καντακουζηνού. Αντιτάχθηκε στη θρησκευτική πολιτική του αδελφού της και αποσύρθηκε στη μονή του Φιλανθρώπου Χριστού, την οποία είχε ιδρύσει η ίδια.

9. Ε. Λασκαρίνα (;– 1270). Κόρη του Θεόδωρου Β’ Λάσκαρη. Αν και οι γονείς της την προόριζαν για σύζυγο του Μιχαήλ Παλαιολόγου, εκείνη τελικά νυμφεύτηκε τον Βούλγαρο ηγεμόνα Κωνσταντίνο Τεχ, τον οποίο έστρεψε εναντίον του Μιχαήλ Παλαιολόγου ο οποίος είχε απομακρύνει από τον βυζαντινό θρόνο και τυφλώσει τον αδελφό της, Ιωάννη.

10. Ε. Παλαιολογίνα (τέλη 13ου αι.). Κόρη του Μιχαήλ Παλαιολόγου και σύζυγος του Βούλγαρου βασιλιά Ιωάννη Ασάν Γ’.

11. Ε. Μομφερατική (1273 – 1317). Κόρη του Γουλιέλμου του Μομφερατικού, σύζυγος του Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου και αυτοκράτειρα του Βυζαντίου.

12. Ε. (τέλη 13ου – αρχές 14ου αι.). Κόρη του Νικηφόρου Χούμνου και σύζυγος του δεσπότη Ιωάννη Παλαιολόγου, γιου του Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου.

13. Ε. Παλαιολογίνα (τέλη 13ου – αρχές 14ου αι.). Νόθη κόρη του Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου και σύζυγος του ηγεμόνα της Θεσσαλίας Ιωάννη Β’.

14. Ε. Ασανίνα (μέσα 14ου αι.). Καταγόταν από τη βουλγαρική ηγεμονική οικογένεια των Ασάν και ήταν σύζυγος του Ιωάννη Καντακουζηνού. Στέφθηκε βασίλισσα στο Διδυμότειχο, όπου παρέμεινε κατά τη διάρκεια της στάσης του συζύγου της εναντίον του Ιωάννη Παλαιολόγου. Υπήρξε από τους κυριότερους συνεργάτες και βοηθούς του Ιωάννη Καντακουζηνού και, όταν αυτός έγινε μοναχός, έσπευσε και η ίδια να αποσυρθεί στη μονή της Μάρθας, με το όνομα Ευγενία.

15. Ε. Παλαιολογίνα (μέσα 14ου αι.). Πρώτη σύζυγος του Βασιλείου Α’, του Μεγάλου Κομνηνού της Τραπεζούντας και αυτοκράτειρα της Τραπεζούντας. Το 1340, μετά τον θάνατο του συζύγου της, κατόρθωσε να καταλάβει την εξουσία και να εξορίσει στην Κωνσταντινούπολη τη δεύτερη σύζυγό του, Ε. την Τραπεζούντια (βλ. παρακάτω, 16.) μαζί με τα δύο της παιδιά. Τελικά όμως αναγκάστηκε να παραχωρήσει την εξουσία στην αδελφή του Βασιλείου, Άννα, η οποία στασίασε εναντίον της και την ανάγκασε να καταφύγει στην Κωνσταντινούπολη.

16. Ε. η Τραπεζούντια (μέσα 14ου αι.). Δεύτερη σύζυγος του Βασιλείου Α’, του Μεγάλου Κομνηνού της Τραπεζούντας. Μετά τον θάνατό του (1340), εξορίστηκε στην Κωνσταντινούπολη μαζί με τα δύο της παιδιά από την αντίπαλό της Ε. Παλαιολογίνα (βλ. παραπάνω, 15.). Το 1349 επέστρεψε στην Τραπεζούντα μαζί με τον γιο της, Αλέξιο Γ’ τον Μεγάλο Κομνηνό, ο οποίος παρέμεινε στην εξουσία έως το 1390.

IV

Κωμωδία του Αριστοφάνη, που παρουσιάστηκε το 421 π.Χ. στις γιορτές των Μεγάλων Διονυσίων και χάρισε στον δημιουργό της το δεύτερο βραβείο (το πρώτο δόθηκε στον Εύπολη για τους Κόλακες και το τρίτο στον Λεύκωνα για τους Φράτορες). Θαυμάσια κατά τα άλλα ποιητική σύλληψη, υστερούσε στην τεχνική επεξεργασία, γεγονός που της στέρησε το πρώτο βραβείο. Η διδασκαλία της συμπίπτει με τη σύναψη ειρήνης μεταξύ Αθηναίων και Σπαρτιατών και εμφανίζει μεγάλες ομοιότητες με τους Αχαρνής του Αριστοφάνη, εκφράζοντας τον πόθο των πολιτών για ειρήνη, φυσικό επακόλουθο του Πελοποννησιακού πολέμου.

Πρωταγωνιστής της κωμωδίας είναι ο αγρότης Τρυγαίος (το όνομα είναι συμβολικό). Ο χορός αποτελείται επίσης από γεωργούς της Αττικής. Ο Τρυγαίος ανεβαίνει στους ουρανούς, για να φέρει από εκεί την Ε., αλλά πληροφορείται από τον Ερμή ότι ο πόλεμος την έχει γκρεμίσει σε βαθύ άντρο. Προσκαλεί τότε τον λαό για να τη βγάλουν από αυτό, τρέχουν όλοι με προθυμία και τελικά το κατορθώνουν. Μαζί της βγάζουν και την Οπώρα και τη Θεωρία. Ο Τρυγαίος παντρεύεται την τελευταία. Μετά από τα κατορθώματα αυτά, ο Τρυγαίος επιστρέφει πανηγυρικά στη Γη και η κωμωδία τελειώνει με τον υμέναιο.

Παράσταση στο αρχαίο θέατρο Επιδαύρου της κωμωδίας του Αριστοφάνη «Ειρήνη» από τον Θεατρικό Οργανισμό Κύπρου, το 1998 (φωτ. ΑΠΕ).

V

Τίτλος εβδομαδιαίας αθηναϊκής εφημερίδας (1874-76) των Σ. Κροκιδά, Π. Χαρακόπουλου και Σ. Φιλάρετου.

VI

(Αστρον.). Αστεροειδής που επισημάνθηκε στις 19 Μαΐου 1851. Το φαινόμενο μέγεθός του στη μέση αντίθεσή του είναι περίπου 9,7 και σε απόσταση μιας αστρονομικής μονάδας από τη Γη και από τον Ήλιο 6,3. Έχει διάμετρο 150 χιλιόμετρα, ολοκληρώνει μία περιφορά γύρω από τον Ήλιο σε 1.522 ημέρες και μία περιστροφή γύρω από τον άξονά του σε 11 ώρες. Η διεθνής ονομασία του είναι Irene 14.

VII

Οικισμός (97 κάτ.) του νομού Κορινθίας. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Λουτρακίου-Περαχώρας.

* * *

η (AM εἰρήνη)

1. κατάσταση ηρεμίας και φιλικής σχέσης μεταξύ ατόμων, ομάδων, κρατών («οι τόποι επερνούσαν με ειρήνην», «εν καιρώ ειρήνης»)

2. συμφωνία, συνθήκη για τον τερματισμό τού πολέμου («η υπογραφή τής ειρήνης μεταξύ δύο κρατών», «ποιήσαντες εἰρήνην μετὰ τῶν ἐν τῷ κάστρῳ», «εἰρήνην ποιεῑν Ἀρμενίοις καὶ Χαλδαίοις»)

3. γαλήνη, ηρεμία (α. «ἔζησε ἐν εἰρήνῃ» β. «ἐν εἰρήνῃ» [συνήθως επιτάφια επιγραφή]

γ. «εἰρήνη καὶ ἔλεος παρά Θεοῡ»)

μσν.- νεοελλ.

φρ.

1. «ἄγγελος εἰρήνης» — προστάτης άγγελος που παρέχει ψυχική γαλήνη

2. «Θεὸς εἰρήνης» — ο Θεός που διδάσκει τους ανθρώπους να έχουν ειρήνη μεταξύ τους

3. «λόγοι εἰρήνης» — συμφιλιωτικοί λόγοι

4. «εἰς ὁδὸν εἰρήνης» — συνήθης ευχή αποχαιρετισμού εκ μέρους επισκόπου, ηγουμένου, πρωθιερέα κ.λπ. προς κατώτερό του κληρικό ή προς λαϊκό·|| νεοελλ. φρ.

1. «το δέντρο τής ειρήνης» — η ελιά

2. «ρωμαϊκή ειρήνη» — η ειρήνη που επιβλήθηκε στους λαούς τής Μεσογείου από τα ρωμαϊκά στρατεύματα κατά τους δύο πρώτους αιώνες τής αυτοκρατορικής περιόδου

3. «διατάραξη τής ειρήνης τών πολιτών, τής κοινής ειρήνης, τής θρησκευτικής ειρήνης» — η διέγερση ανησυχίας ή φόβου στους πολίτες με τη χρησιμοποίηση απειλών ή τής τελέσεως θρησκευτικών ακολουθιών με φωνές, βρισιές κ.λπ.

αρχ.

η Εἰρήνη

θεοποίηση τής ειρήνης, προσωποποιημένη η ειρήνη, κόρη τού Διός.

[ΕΤΥΜΟΛ. Λέξη άγνωστης ετυμολ. Ως αρχικό θ. τής λέξεως θεωρήθηκε τ. ῑρ-, που στην αττική διάλεκτο θα αποδόθηκε ως ειρ-. Το επίθημα -ηνη- που απαντά στη λέξη (πρβλ. Αθήνη, Μυκήνη, αλλά και λέξεις που αναφέρονται στον πολιτισμό όπως σαγήνη, γλήνη) καθιστά πιθανή την προελληνική προέλευση τού τύπου ειρήνη. Εξάλλου, οι τ. σε -ρᾱνᾱ θα μπορούσαν να ερμηνευθούν ως υπερδιαλεκτισμοί. Ο αττ. τ. ειρήνη έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη λογοτεχνία, ενώ οι διαφορετικοί διαλεκτικοί τύποι (πρβλ. δωρ. ιρᾱνᾱ, θεσσ. ιρείνα, δελφ. ειρήνα) θεωρήθηκαν δάνειες λέξεις από τον ιων.-αττ. ειρήνη].